Het vrouwenhart is gevoelig voor stress

In haar nieuwe boek De hart-hoofd connectie: Hoe een leven in balans voor een gezonder hart zorgt laat cardioloog Janneke Wittekoek zien dat hartschade het gevolg is van een disbalans tussen je hart en je hoofd. Ook legt ze uit hoe emotionele stress bij vrouwen kan zorgen voor hartproblemen.

Bij een op de drie hart-en herseninfarcten bij vrouwen speelt emotionele stress een sleutelrol. Dat je bloedvaten dichtslibben als gevolg van veel en vaak te vet eten en weinig bewegen is inmiddels bekend. En dat er een verschil is in de signalen van een hartinfarct bij mannen en vrouwen dringt gelukkig ook steeds meer door. Maar wat is de invloed van stress op hartproblemen?

Iedereen weet dat een gezond leven in een fijne leefomgeving een sleutelrol speelt in gezond ouder worden. Maar door onze hectische 24 uurseconomie wordt het steeds lastiger om hierin zelf de juiste balans te vinden. Vooral het vrouwenhart is gevoelig voor de nadelen van zo’n te hectisch leven. Het is nieuw dat hartproblemen bij vrouwen vaak puur het gevolg zijn van te veel chronische stress. Toch is hier nog nauwelijks aandacht voor in de spreekkamer van de dokter.

Pijnklachten

Als cardioloog zie ik vaak vrouwen met pijn op de borst, kortademigheid of hartkloppingen voor een second opinion op het spreekuur. Meestal is een onderliggend hartprobleem eerder al uitgesloten, wat betekent dat er geen aanwijzigingen zijn voor dichtgeslibde kransslagaders die kunnen leiden tot een hartinfarct. Maar inmiddels weten we dat vrouwen ook klachten als pijn op de borst kunnen hebben zonder dat er sprake is van ernstige atherosclerose.

Ten onrechte worden de klachten dan afgedaan als een probleem dat niets met het hart te maken heeft, terwijl er wel degelijk sprake is van pijnklachten aan het hart. Er wordt dan dus volledig voorbijgegaan aan het feit dat pijn op de borst ook het gevolg kan zijn van het niet goed functioneren van de kleine bloedvaten rond het hart.

Het niet goed functioneren van deze kleine vaten rond het hart kan veel pijnklachten geven en is vaak het gevolg van stress in combinatie met andere risicofactoren. Soms is dit zelfs zo ernstig dat het leidt tot eerstehulpopname, al dan niet gevolgd door een uitslag van het lab die aan de hand van de hoeveelheid aanwezige enzymen (CKMB en troponine) aangeeft dat de pijn een gevolg is van hartschade.

Maar als er bij aanvullend onderzoek geen afwijkingen worden gezien, worden deze vrouwen soms wel met medicatie maar zonder een voor hen duidelijke diagnose weer naar huis gestuurd. In veel gevallen gaat het hier om een stressinfarct.

Mentale stress

Mentale stress Er is inmiddels in toenemende mate bewijs dat mentale stress bijdraagt aan serieuze hartproblemen bij vrouwen. In de onderzoeken wordt er dan regelmatig gesproken over ‘mentaal geïnduceerde myocardischemie’ (MSIMI). Dit betekent dat er als gevolg van stress zuurstofgebrek in het hart is ontstaan. Het betreft vaak een reactie van het hart van voorbijgaande aard, waarbij alles wat er aan stress in het hoofd wordt verwerkt uiteindelijk leidt tot vaatvernauwing als gevolg van verkrampingen rond het hart.

Deze verkrampingen van de kleine kransslagaders rond het hart zijn eigenlijk het eindstation van de hart-hoofd connectie. MSIMI zorgt voor een tweemaal hogere kans op toekomstige hartziektes, waardoor het dus belangrijk is om vrouwen met deze klachten goed te diagnosticeren.

Deze ‘angineuze’ klachten (pijn op de borst) die voortkomen uit een verhoogd stressniveau terwijl er geen atherosclerose is, noemen we ‘neurovasculaire angina pectoris’ (een door stress veroorzaakte pijn op de borst). Deze komt voornamelijk voor bij vrouwen en deze vrouwen hebben vaak geen andere risicofactoren die voor hart- en vaatziektes kunnen zorgen.

Praktijkvoorbeeld: Liliane

Om een voorbeeld te geven uit de dagelijkse praktijk vertel ik je het verhaal van Liliane (58). Hierbij moet onderscheid worden gemaakt tussen acute stress en chronische stress als veroorzaker. Bij veel vrouwen met normale niet dichtgeslibte kransslagaders die toch kampen met pijn op de borst, speelt vooral de chronische stress een belangrijke rol.

Liliane heeft altijd een druk leven geleid met een groot gezin en veel hobby’s. Van kinds af aan werd zij gezien als het verstrooide en wat chaotische meisje. Rond haar veertigste kreeg zij de diagnose ADHD. Lichamelijk heeft Liliane zich tot de overgang altijd goed gevoeld, maar in deze periode ontstonden er slaapproblemen die voor gebroken nachten en nachtelijk gepieker zorgden.

De verstoorde slaap uitte zich overdag door een toename van haar ADHDklachten, zoals het te druk zijn. Liliane kwam op 56-jarige leeftijd op de Spoedeisende Hulp binnen met klachten als kortademigheid en pijn op de borst. Ook had zij in deze periode zowel privé als op het werk te maken met veel zorgen en te veel taken.

Op de Eerste Hulp bleek er sprake van zuurstofgebrek van de hartspier en waren er enzymen in haar bloed meetbaar die het gevolg waren van hartschade. Maar bij een katheterisatie van haar hart werden er geen vernauwingen gezien. Dit type ‘hartinfarct met niet-obstructieve kransslagaders’ valt onder de verzamelnaam MINOCA.

Mentale stress kan bijdragen aan serieuze hartproblemen bij vrouwen

De behandeling

Liliane kreeg volgens het protocol bij een hartinfarct twee bloedverdunners en een cholesterolverlager. Voor de pijn op de borst kreeg ze diltiazem en nitrospray (een medicijn dat veel wordt gebruikt tegen vaatspasmes). Ze nam deel aan poliklinische hartrevalidatie en herstelde gelukkig goed. Inmiddels krijgt zij begeleiding van een in ADHD gespecialiseerd bureau. In overleg met de psycholoog en psychiater gebruikt zij op werkdagen methylfenidaat (36 mg) en heeft zij geleerd om op de werkvloer dingen op een andere manier te organiseren en wat meer ruimte voor zichzelf te nemen.

Hoe kan een gezonde 58-jarige vrouw een hartinfarct krijgen? Het infarct zoals hier beschreven bij Liliane berust op een ‘vasospasme’: er is dan plaatselijk een vaatverkramping van de kleine kransslagaders. Er zijn geen aanwijzingen voor atherosclerose in de vaatwand en ook niet voor andere onderliggende factoren.

Wat is de stress bij Liliane? Liliane brengt haar stress in verband met het gegeven dat ze het altijd druk heeft. Ze doet soms ’s nachts de was, houdt twintig ballen in de lucht, kan geen nee zeggen en gaat regelmatig over haar grenzen.

Bij doorvragen geeft ze aan dat ze bij de ander bevestiging en beloning zoekt. Maar er is ook altijd een risico dat ze wordt afgewezen als het niet is gelukt, en juist dat wil ze ten koste van alles vermijden. Ze is dus afhankelijk van het oordeel van de ander en cijfert haar eigen wensen en gevoelens weg. Vlak voor het infarct was er privé en op haar werk veel stress: ze liep op haar tenen, piekerde veel en sliep slecht.

Gebroken hart-syndroom

Hoewel depressie en stress niet officieel in het rijtje van de risicofactoren voor het ontstaan van hart- en vaatziektes staan, laten onderzoeken zien dat ze wel degelijk een rol spelen: er is een verband tussen depressie, chronisch emotionele stress, acute stress (zoals belangrijke life-events) en het acute hartinfarct.

Het zogenaamde ‘gebroken hart-syndroom’ wordt bijna alleen gezien bij vrouwen. Bij dit syndroom kan door ernstige emotionele stress acuut hartfalen ontstaan, met alle bijbehorende symptomen.

Ook het ECG en echocardiogram laten dan alle aanwijzingen voor een hartinfarct zien, maar aanvullend onderzoek laat geen afwijkingen aan de kransslagaders zien. Meestal zijn alle verschijnselen na een paar maanden geheel verdwenen en herstelt het hart volledig.

Het is dus belangrijk om stress te vermijden of in ieder geval te leren hoe je ermee om kunt gaan, en als er echt sprake is van een depressie of angststoornis dan is het verstandig deze goed te laten behandelen.

Er komt steeds meer bewijs voor de relatie tussen hartklachten en psychiatrische aandoeningen. Een belangrijk voorbeeld hiervan is ADHD, een stoornis die helaas niet goed wordt gediagnosticeerd bij vrouwen. Het zijn immers vaak de drukke jongetjes die deze diagnose krijgen en de drukke meisjes zijn gewoon ‘pittige tantes’. Het niet goed diagnosticeren van deze ‘drukke’ vrouwen kan op latere leeftijd, meestal pas rond de overgang, leiden tot gezondheidsproblemen.

Ook in de spreekkamers van cardiologen komen veel vrouwen waarbij pas later blijkt dat er sprake is van onderliggende aandoeningen, zoals ADHD. Dit is een belangrijke reden waarom cardiologen de band met de psychiatrie en de gynaecologie aan het versterken zijn.

In het kader van deze versterkte samenwerking ben ik dan ook dankbaar dat ik samen met gynaecoloog Dorenda van Dijken (met wie ik eerder Hart & Hormonen schreef) en psychiater en ADHD-expert Sandra Kooij de krachten kan bundelen om samen zo ook de zorg voor deze groep vrouwen te verbeteren.

De kracht van humor

Gelukkig is er ook goed nieuws voor het vrouwenhart. Want wat doen positieve emoties met je hart? Het is inmiddels ook wetenschappelijk bewezen dat wanneer je een beetje humor in je leven vlecht, je de kans op hart- en vaatziektes en beroertjes verlaagt.

De wetenschap is lang bezig geweest om dit uit te zoeken, maar wel met een fijne uitkomst: in een onderzoeksperiode van tien jaar werd duidelijk dat mensen met een dagelijkse dosis humor minder lichamelijke klachten, atherosclerose en hartinfarcten hadden. Ook leefden zij langer vergeleken met mensen die er een bozige, depressieve en negatieve leeftstijl op nahielden.

Het oprecht ervaren van fijne en prettige emoties lijkt dus in staat om een deel van de negatieve effecten van bijvoorbeeld stress op te heffen. In deze langetermijnstudie werden dagelijks prettige emoties opgewekt door humoristische filmpjes en werd er gebruikgemaakt van humor om een negatieve kijk op de wereld om te buigen en zo starre denkpatronen te doorbreken.

De proefpersonen werd geleerd om een wat luchtigere kijk op de wereld en zichzelf te creeren. Door middel van vragenlijsten werden gevoelens en emoties geëvalueerd, en de buikspierbewegingen werden gemeten om te kijken of er echt gelachen werd.

Zo ontstond uit alle data een persoonlijke ‘humorindex’ om daarmee iemands relatie met ziekte te onderzoeken. Hoe hoger deze humorindex, des te beter je kwaliteit van leven is en hoe minder kans op ziektes je hebt. Fascinerend toch? Een avondje cabaret moet dus ook op doktersrecept worden voorgeschreven!

Word je bewust van stress

De eerste stap in het omlaagbrengen van je mentale stress is dat je je bewust wordt van de hoeveelheid stress in jouw leven, wat de factoren zijn die deze stress bij je uitlokken, hoe de stress je beïnvloedt en dat je nadenkt over hoe je dit wilt aanpakken.

Helaas krijgen ernstig gestreste en zelfs depressieve mensen vaak nooit de juiste hulp omdat ze er niet om vragen. En er wordt vaak ook niet naar gevraagd in de spreekkamer van de artsen. Dat is jammer, want er bestaat een heel sterk verband tussen wat je in je hoofd ervaart en de gezondheid van je hart, je harthoofd connectie. Hoe erg je situatie op dit moment ook is, er is een aantal behandelopties om te leren omgaan met je huidige mentale status. Dit kan variëren van zelfhulpboeken tot psychologische of psychiatrische behandelingen en medicijnen.

Bron: Tijdschrift Medisch Dossier 12-06-2023